GDY JESTEŚ ŚWIADKIEM W SPRAWIE KARNEJ...

     Człowiek z natury jest istotą ciekawską. Stąd z zainteresowaniem przygląda się i słucha, co się dzieje w jego najbliższym otoczeniu. Obserwujemy więc ludzi w kolejce, słuchamy rozmów prowadzonych w autobusie, biegniemy w miejsce, gdzie zdarzyło się coś ciekawego. W większości są to sprawy codzienne i błahe, o których szybko zapominamy. Bywa jednak i tak, że jesteśmy świadkiem zdarzeń o większym znaczeniu, na przykład przestępstwa. To, jak się wówczas zachowamy, może zadecydować jak potoczy się życie innych osób, zwłaszcza ofiary i sprawcy przestępstwa. Nie rzadko też decyduje o kierunku całego postępowaniu. Z uwagi na doniosłość funkcji, warto poznać regulacje prawne obrazujące spoczywające na świadku obowiązki oraz przysługujące mu prawa.

     Świadkiem w znaczeniu procesowym stajemy się z chwilą powołania nas w takim charakterze. Przymiot ten nadaje więc organ procesowy, czyli prokurator na etapie postępowania przygotowawczego bądź sąd na etapie procesu. Z ta chwilą ciążą na nas określone obowiązki oraz przysługują określone uprawnienia.

OBOWIĄZKI ŚWIADKA

Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania.
Art. 177 § 1 Kodeksu Postępowania Karnego

OBOWIĄZEK STAWIENNICTWA

     W uproszczeniu można powiedzieć, że obowiązek stawiennictwa ma charakter bezwzględny, gdyż jedynym przypadkiem modyfikującym tę zasadę jest sytuacja, gdy świadek nie może się stawić z powodu swej choroby (chodzi o chorobę długotrwałą, poważną), kalectwa czy innej nie dającej się pokonać przeszkody. W takich sytuacjach zeznanie odbiera się w miejscu jego pobytu.
     W konsekwencji powyższego każdy, kto dostanie wezwanie do stawiennictwa a nie mieści się w grupie osób zwolnionych, powinien stawić się w miejscu, dniu i godzinie oznaczonej w wezwaniu. Uchylając się od wypełnienia tego nakazu narażamy się na poważne kłopoty. Organ wzywający może bowiem zastosować środki przymusu, począwszy od kar grzywny, na przymusowym doprowadzeniu przez policję kończąc. Jeśli więc nie możemy stawić się w oznaczonym dniu na przykład z powodu choroby czy wyjazdu, poinformujmy o tym fakcie organ wzywający. Najlepiej jeśli odbędzie się to wcześniej niż data planowanego spotkania, ale jeśli nie ma takiej możliwości to wystarczy nawet telefon.

OBOWIĄZEK ZŁOŻENIA ZEZNAŃ

     Obowiązek złożenia zeznań jest integralną częścią przepisu ustanawiającego obowiązek stawiennictwa. Jednakże ta instytucja nie ma już bezwzględnego charakteru, gdyż przepisy prawa przewidują szeroki katalog możliwości skutecznego uchylenia się od tego obowiązku. Nie wolno bowiem przesłuchiwać:

• adwokata lub obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
• duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi;
• osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej chyba, że właściwy organ administracyjny zwolni je z obowiązku;
• osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy służbowej bądź zawodowej chyba, że sąd lub prokurator zwolni je z tego obowiązku;
• osób uprawnionych do odmowy złożenia zeznań lub zwolnionych z tego obowiązku;
• osób uprawnionych do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie;

Świadek składa przyrzeczenie powtarzając za sędzią słowa: "Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome."
Art.188 § 1 Kodeksu Postępowania Karnego

OBOWIĄZEK ZŁOŻENIA PRZYRZECZENIA

     Przyrzeczenie składane jest przed rozpoczęciem zeznań. Jego celem jest uświadomienie świadkowi powagi sytuacji oraz doniosłość czekającego go zadania. Mając te przesłanki na względzie nie odbiera się przyrzeczenia :

• od osób, które nie ukończyły 17 lat;
• gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia;
• gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub będącego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany;
• gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie;

     Fakt, iż od świadków należących do powyższej grupy nie odbiera się przyrzeczenia nie oznacza, że ich zeznania są bezwartościowe czy niewiarygodne. Sąd Najwyższy podkreślił, iż "Świadkiem może być dziecko lub też osoba niepoczytalna. Niemożność rozpoznania bowiem znaczenia czynu w zakresie jego treści moralno-społecznej nie oznacza automatycznie niemożliwości zapamiętywania czynu i przedstawienia jego opisu. Niemniej jednak do relacji osób niepoczytalnych czy dzieci należy podejść ze szczególnym krytycyzmem, a nawet skorzystać z opinii biegłego psychologa" (wyr. SN z 15.01.1980r., IIIKR 428/79, OSP 1981, Nr 4, poz.59; patrz : Boratynska, Górski, Sakowicz, Ważny, KPK, Komentarz, W-wa 2005). Brak przyrzeczenia nakłada więc na Sąd obowiązek zwiększenia swej wnikliwości przy końcowej ocenie zebranego materiału.

     Odmienną sytuacją jest ODSTĄPIENIE OD ODEBRANIA PRZYRZECZENIA od świadka. Jest to możliwe pod warunkiem, że wszystkie obecne na sali rozpraw strony nie sprzeciwiają się temu.

OBOWIĄZEK MÓWIENIA PRAWDY

     Z uwagi na rolę świadka obligatoryjność mówienia prawdy należy uznać za najważniejszy z obowiązków. Świadek zeznający nieprawdę bądź ukrywający rzeczywisty bieg zdarzeń wypacza postępowanie, co w konsekwencji może doprowadzić do uniewinnienia sprawcy czynu bądź skazania człowieka niewinnego. Występując więc w roli świadka postępujmy zgodnie z zasadą "nie rób nikomu co tobie niemiłe". Wczujmy się w pozycje stron procesu. Być może w przyszłości los sprawi, że sami zasiądziemy na ławie sądowej w charakterze pokrzywdzonego bądź oskarżonego a nasz los będzie spoczywał w rękach świadków.
     Doniosłość obowiązku mówienia prawdy nie wynika tylko ze względów moralno-etycznych. Za złożenie nieprawdziwych zeznań grozi bowiem odpowiedzialność karna, o której świadek musi być poinformowany.

Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 233 § 1 Kodeksu Karnego

     Składania fałszywych zeznań jest przestępstwem przeciwko wymiarowi sprawiedliwości. Jego umieszczenie w kodeksie karnym ma dać gwarancję prawidłowego funkcjonowania polskich sądów. Oznacza to, że składając fałszywe zeznania świadek godzi w dobro wymiaru sprawiedliwości. Jest to przestępstwo umyślne ścigane z urzędu, z oskarżenia publicznego (prokuratorskiego).

Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić.
Art. 192 § 2 Kodeksu Postępowania Karnego

OBOWIĄZEK PODDANIA SIE OGLĘDZINOM

     Jak już zostało wielokrotnie powiedziane, rola świadka w postępowaniu karnym jest tak duża, że wszelkie wątpliwości co do jego stanu psychicznego czy możliwości prawidłowego rozpoznawania i odtwarzania zdarzeń winny być jak najszybciej rozwiane. Stąd prawo dopuszcza przesłuchanie świadka w obecności biegłego lekarza lub psychologa, którego zadaniem jest ustalenie jego zdolności do postrzegania i odtwarzania spostrzeżeń. W tym celu biegły ma nie tylko prawo przysłuchiwania się zeznaniom oraz obserwacji zachowania świadka, ale również przysługuje mu prawo zadawania pytań pomocnych do sporządzenia wszechstronnej opinii.
     Z przedmiotowego obowiązku zwolnione są osoby, którym przysługuje odmówienie złożenia zeznań lub zostały z nich zwolnione w trybie art. 182 § 1 i 2 lub art.185 k.p.k.(patrz poniżej). Oczywiście jest to prawo tychże świadków i jeśli dobrowolnie z niego zrezygnują omawiane czynności są możliwe do przeprowadzenia.

Dla celów dowodowych można również świadka, za jego zgodą, poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu.
Art. 192 § 4 Kodeksu Postępowania Karnego

     Bywają sytuacje, że "zwykła" obserwacja biegłego nie wystarczy dla oceny wiarygodności świadka. Wówczas można go poddać oględzinom bądź dokładniejszym badaniom, ale świadek musi się na to dobrowolnie zgodzić. Zgoda musi być wyraźna i podlega zaprotokołowaniu.

OBOWIĄZEK ZACHOWANIA POWAGI SĄDU

     Ciąży na wszystkich osobach znajdujących się na sali sądowej w czasie prowadzenia rozprawy, a więc również na świadkach. Oznacza konieczność właściwego zachowania nie tylko w stosunku do składu sędziowskiego, ale również wszystkich innych osób przebywających na sali. Wszelkie zakłócenia prawidłowego toku sprawy, na przykład poprzez głośne komentowanie wypowiedzi innych osób, wdawanie się w kłótnie czy podważanie autorytetu sądu, będzie spotykało się z negatywną reakcją przewodniczącego składu sędziowskiego. Katalog kar porządkowych jest dość szeroki i obejmuje ustne ostrzeżenia, grzywnę a nawet pozbawienie wolności do dni 7. Oczywiście gradacja kar uzależniona jest od wagi przewinienia. Na postanowienie sądu o nałożeniu kar porządkowych można wnieść zażalenie w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia bądź jego doręczenia.

UPRAWNIENIA ŚWIADKA

Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań.
Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.
Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem
Art. 182 § 1 - 3 Kodeksu Postępowania Karnego

PRAWO ODMOWY ZEZNAŃ

     Prawo odmowy złożenia zeznań przysługuje osobie najbliższej dla oskarżonego z uwagi na łączące je więzi uczuciowe oraz powiązania rodzinne. Osobami najbliższymi są:

• małżonek;
• zstępni, czyli dzieci (również adaptowane), wnuki, prawnuki
• wstępni, czyli rodzice (również adopcyjni), dziadkowie, pradziadkowie;
• krewni w linii prostej, czyli rodzeństwo naturalne bądź przyrodnie;
• powinowaci w linii prostej, czyli synowa, zięć,
• powinowaci w linii bocznej, czyli szwagier, bratowa;
• osoba pozostająca z oskarżonym we wspólnym pożyciu, czyli konkubent, konkubina.

     Drugą kategorię osób, którym przysługuje przedmiotowe prawo, tworzą świadkowie, którzy w innej toczącej się sprawie są oskarżonymi o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.

     Prawo odmowy zeznań obowiązuje na całym etapie postępowania. Oznacza to, iż można z niego skorzystać w każdym momencie. Przykładowo: matka oskarżonego złożyła zeznania na policji podczas postępowania przygotowawczego. Jednakże podczas sprawy sądowej zgłosiła chęć skorzystania z prawa odmowy zeznań. W takiej sytuacji sąd uwzględni jej żądanie i wcześniejsze zeznanie nie będą brane pod uwagę. Korzystając z tego uprawnienia należy jednak pamiętać, że rozciąga się ono na całe zeznanie. Świadek nie może więc wybrać sobie i złożyć zeznań korzystnych a odmówić niekorzystnych dla oskarżonego.

Prawo odmowy zeznań jest prawem świadka, o którym sąd obligatoryjnie musi go pouczyć.

Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.
Art. 183§ 1 Kodeksu Postępowania Karnego

PRAWO DO UCHYLENIA SIĘ OD ODPOWIEDZI NA PYTANIE

     Przywilej uchylenia się od odpowiedzi na konkretne pytanie zapobiega sytuacjom, w których świadek dokonywałby wewnętrznego wyboru pomiędzy mówieniem prawdy a ochroną osoby najbliższej bądź też swojej. W konsekwencji mogłoby dojść do wypaczenia postępowania dowodowego. Istotne jest, że przepis stwarza ochronę tylko w przypadku przestępstw, w tym skarbowych. Nie obejmuje natomiast wykroczeń.
Również o tym prawie sąd winien świadka pouczyć.

Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.
Art. 183§ 2 Kodeksu Postępowania Karnego

PRAWO PRZESŁUCHANIA ŚWIADKA Z WYŁĄCZENIEM JAWNOŚCI

     Jest to uprawnienie wnioskowe, co oznacza, że to sam świadek musi je zainicjować przed przystąpieniem do składania zeznań. We wniosku, który może zostać złożony pisemnie przed rozprawą lub ustnie do protokołu, należy uprawdopodobnić okoliczności przemawiające za naszym stanowiskiem. Zasadność wniosku podlega ocenie sądu, który może się do niego przychylić lub odrzucić. Niestety na postanowienie o odmowie wyłączenia jawności świadkowi nie przysługuje żaden środek odwoławczy.

Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.
Art. 185 Kodeksu Postępowania Karnego

PRAWO ZWOLNIENIA OD OBOWIĄZKU SKŁADANIA ZEZNAŃ LUB ODPOWIEDZI NA PYTANIE

     Regulacja odnosi się do osób, które nie mieszczą się w katalogu osób najbliższych, a mimo to łączą je z oskarżonym szczególnie bliskie więzi, na przykład są narzeczonymi. Również i tu wymagana jest inicjatywa świadka, który o skorzystanie z prawa może ubiegać się wyłącznie do czasu pierwszego przesłuchania przed sądem I instancji. Oznacza to, iż o prawo zwolnienia z obowiązku złożenia zeznań można się ubiegać już na etapie postępowania przygotowawczego.
Wniosek świadka podlega ocenie organu, do którego jest skierowany, stąd należy dobrze go umotywować.

Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu.
Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres.
Art. 191 § 3 Kodeksu Postępowania Karnego

PRAWO ZASTRZEŻENIA DANYCH OSOBOWYCH

     Niechęć do występowania w roli świadka najczęściej wypływa z obawy zemsty ze strony oskarżonego. Jeśli obawy te są dostatecznie uzasadnione, na przykład oskarżony odgrażał się, bądź z jego dotychczasowej postawy wynika, że byłby do tego zdolny, świadek może zastrzec swoje dane adresowe do wyłącznej wiadomości sądu i prokuratury. Istotny jest fakt, że przepis można zastosować w oparciu o subiektywne odczucia świadka. Nie ma więc wymogu zaistnienia realnego i obiektywnego niebezpieczeństwa.

Rozwinięciem powyższej zasady jest instytucja ŚWIADKA IN COGNITO (anonimowego).

Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową. W postanowieniu pomija się okoliczności, o których mowa w zdaniu pierwszym.
Art. 184.§ 1. Kodeksu Postępowania Karnego

     W tym przypadku nie wystarczy istnienie potencjalnego zagrożenia. Obawa musi być realna, a nadto wynikać z udowodnionych bądź w dużym stopniu uprawdopodobnionych okoliczności. Stąd organ procesowy wydając postanowienie o zastosowaniu omawianej instytucji winien wskazać konkretną przesłankę, to jest określić z czyjej strony niebezpieczeństwo świadkowi grozi lub jakich dóbr dotyczy.
Przesłuchanie świadka in cognito następuje w sposób uniemożliwiający jego identyfikację a wszelkie dane osobowe pomija się w jawnych protokołach.
O nadanie statusu in cognito świadek może ubiegać się samodzielnie poprzez złożenie odpowiedniego wniosku bądź też nadać mu go może organ z urzędu.

PRAWO ZWOLNIENIA Z PRACY

     Jeżeli świadek otrzymał wezwanie w celu złożenia zeznań i ma się to odbyć w czasie jego godzin pracy, to pracodawca musi się temu obowiązkowi podporządkować. Zwolnienie z pracy będzie usprawiedliwione z chwilą przedłożenia potwierdzenia faktycznej obecności na rozprawie. W tym celu należy zgłosić się do protokolanta bądź sekretariatu sądu. Nieobecność będzie usprawiedliwiona również w przypadku, gdy rozprawa nie odbyła się z przyczyn od świadka niezależnych.

PRAWO DO ZWROTU WYDATKÓW

     Świadek ma prawo żądania zwrotu kosztów poniesionych w celu stawiennictwa w sądzie, na przykład zwrotu kosztów dojazdu czy równowartości utraconego zarobku (nie więcej niż 30 zł.). Skorzystanie z powyższego uprawnienia wymaga dowodów uzasadniających nasze roszczenia. Stąd dobrze jest zachować dokument potwierdzający nasze wydatki, na przykład bilety. Należy również pamiętać, iż o zwrot kosztów możemy się ubiegać najdalej następnego dnia po rozprawie. Z uwagi na tak krótki czas najlepiej od razu, przed złożeniem zeznań, upomnieć się o swe prawo.

PROCEDURA KROK PO KROKU

Krok 1.
     Otrzymanie wezwania do stawiennictwa w charakterze świadka z określoną datą, godziną i miejscem stawiennictwa.

Krok 2.
     Stawienie się w wyznaczonym czasie. Jeżeli przesłuchanie ma odbyć się w sądzie dobrze jest sprawdzić wokandę, czyli rozpisany plan spraw na dany dzień. Regułą jest, że wokanda wisi przy drzwiach sali, w której dane rozprawy będą się odbywały. Jeśli pomiędzy naszym wezwaniem a zapisem wokandy zachodzą rozbieżności to wyjaśnijmy je w sekretariacie sądu.

Krok 3.
     Rozpoczęcie rozprawy. Odbywa się poprzez jej wywołanie. Dokonuje tego protokolant, który wychodzi przed salę rozpraw i głośno oznajmia, że rozpoczyna się sprawa przeciwko oskarżonemu np. Janowi Kowalskiemu oraz prosi do sali wszystkie osoby zainteresowane.

Krok 4.
     Po wejściu na salę rozpraw przewodniczący sprawdza tożsamość osób przybyłych, a następnie zarządza opuszczenie sali przez świadków. Od tej chwili świadek oczekuje na korytarzu sądu aż do czasu kiedy go wezwą.

Krok 5.
     Wezwanie świadka rozpoczyna procedurę przesłuchania. Najpierw świadek proszony jest o podanie swej godności, miejsca zamieszkania, ewentualnej karalności za składanie fałszywych zeznań oraz o stosunek do oskarżonego. Pytania te umożliwiają sądowi ustalenie czy zachodzą przesłanki uprawniające do odmowy złożenia zeznań. Jeśli sąd wykluczy taką ewentualność, odbiera od świadka przyrzeczenie.

Krok 6.
     Rozpoczyna się przesłuchanie. Prowadzi je sędzia, który zadaje pytania ogólne: co pani/panu wiadomo w sprawie. Dopiero po swobodnej wypowiedzi sąd ma możliwość zadawania pytań dookreślających czy sprawdzających. To prawo przysługuje również pozostałym stronom, w tym prokuratorowi, adwokatowi czy pokrzywdzonemu występującemu jako strona w sprawie.
Jeżeli świadek pewnych zdarzeń nie pamięta lub składa zeznania wyraźnie odmiennie niż to czynił w postępowaniu przygotowawczym, sąd zarządza odczytanie protokołu jego wcześniejszych zeznań. Następnie świadek proszony jest o odniesienie się do tego, co usłyszał.

Krok 7.
     Jeśli żadna ze stron nie ma pytań do świadka, sąd zarządza jego zwolnienie.

Joanna Wajda
prawnik, prezes Dolnośląskiego Stowarzyszenia
Pomocy Ofiarom Przestępst "KARTA 99?" we Wrocławiu